Được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng là Di tích lịch sử quốc gia năm 2009; Thủ tướng Chính phủ quyết định xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt năm 2019, Khu di tích lịch sử Chiến thắng Xương Giang (TP Bắc Giang) có ý nghĩa to lớn đối với cả nước và mảnh đất Bắc Giang giàu truyền thống. Lễ hội Xương Giang mở vào ngày mùng 6 và mùng 7 tháng Giêng hằng năm tái hiện khúc tráng ca khải hoàn chiến thắng quân Minh xâm lược của nghĩa quân Lam Sơn năm xưa.

Khu di tích lịch sử Chiến thắng Xương Giang gắn liền với tên tuổi, sự nghiệp của chủ tướng Lê Lợi và quân sư Nguyễn Trãi cùng các vị tướng lĩnh trực tiếp chỉ huy trận đánh Xương Giang.

Sau khi xâm lược nước ta, nhà Minh đã cho đắp thành lũy ở những nơi xung yếu để phòng thủ. Xương Giang là tên ngôi thành cổ do quân Minh xây dựng vào thế kỷ thứ XV (1407). Thành cổ Xương Giang nằm ở xã Đông Nham, tổng Thọ Xương nay là phường Xương Giang, TP Bắc Giang, tỉnh Bắc Giang. Thành Xương Giang khi đó trở thành thành lũy kiên cố của giặc Minh, án ngữ trên con đường dịch trạm từ Quảng Tây (Trung Quốc) nối với Đông Quan (tức Hà Nội ngày nay). Các dấu tích còn lại cho thấy thành Xương Giang nằm trên một gò đồi thấp, được đắp bằng đất, có sông nhỏ và các thửa ruộng trũng bao quanh. Thành có hình chữ nhật với tổng diện tích 27 ha. Trong thành được phân chia thành các khu vực: Dinh thự, doanh trại, kho lương, kho đạn… Qua bao thăng trầm của lịch sử, thành Xương Giang xưa chỉ còn lại một vài vết tích, song vị trí và hình hài vẫn được lưu giữ nguyên vẹn trong sử sách cùng nhiều hiện vật khảo cổ.

Thành Xương Giang được xem là trung tâm của chiến trận và có ý nghĩa quyết định trong Chiến dịch Chi Lăng - Xương Giang khi năm 1427, Lê Lợi chỉ huy nghĩa quân Lam Sơn công thành, phá tan quân Minh do Liễu Thăng cầm đầu. Đây chính là chiến thắng quyết định cho nền độc lập của dân tộc ta ở thế kỷ thứ XV, lật đổ ách thống trị bạo tàn của nhà Minh kéo dài 2 thập kỷ, đồng thời mở ra trang mới trong lịch sử dựng nước và giữ nước vinh quang của dân tộc. Với những người con Bắc Giang, địa danh Xương Giang là niềm tự hào về quê hương và truyền thống anh hùng của cha ông.

Với ý nghĩa lịch sử đó, năm 2009, Bộ Văn hoá - Thể thao và Du lịch đã quyết định xếp hạng di tích lịch sử chiến thắng Xương Giang là di tích cấp quốc gia. Tại đây có 14 điểm di tích là: Cửa Đông Bắc, cửa Đông, cửa Bắc, cửa Tây Nam, cửa Nam, khu trung tâm, dấu vết thành, đoạn sông Xương Giang chảy qua thành; địa điểm khai quật khảo cổ học số 2, 3, giếng Phủ, đền Thành và 2 điểm ngoài khu bảo vệ là: Cửa Đông Nam, cửa Tây.

Các điểm di tích được bảo vệ nằm rải rác ở các vị trí xen kẽ là khu dân cư Đông Giang, Nam Giang, Trại Bắc thuộc phường Xương Giang. Ngoài ra còn có một phần diện tích Trường Trung cấp Văn hoá - Thể thao và Du lịch Bắc Giang.

Để tưởng nhớ các anh hùng dân tộc và giáo dục truyền thống yêu nước của quê hương, năm 2012, UBND tỉnh Bắc Giang đã quyết định cho xây dựng ngôi đền Xương Giang mới trên nền dấu tích thành cổ Xương Giang xưa.

Đền Xương Giang ngày nay nằm trên vị trí trung tâm của thành cổ Xương Giang xưa do nhà Minh xây dựng năm 1407. Ngôi đền được xây dựng trong 5 năm trên diện tích khuôn viên 10 ha, tổng kinh phí đầu tư trên 230 tỷ đồng (từ nguồn ngân sách Trung ương, ngân sách tỉnh và nguồn xã hội hóa). Đầu năm 2017, công trình được hoàn thành đúng dịp kỷ niệm 590 năm chiến thắng Xương Giang. Trung tâm quần thể di tích là công trình Đền Xương Giang có diện tích 1,3 ha. Điểm đặc biệt của ngôi đền là hệ thống hoành phi câu đối đều được viết bằng chữ quốc ngữ để tiện cho khách tham quan theo dõi, tấm bảng tự Đền Xương Giang được sơn son, thếp vàng nổi bật trên nền đỏ rực rỡ. Đây là công trình văn hóa có ý nghĩa chính trị, lịch sử mang đậm tính nhân văn, là nơi để thế hệ hôm nay và mãi mai sau thể hiện sự tôn kính, ghi nhớ công ơn các bậc tiền nhân đã có công giữ nước.

Với ý nghĩa, giá trị lịch sử tiêu biểu, năm 2019, Thủ tướng Chính phủ đã quyết định xếp hạng Địa điểm Chiến thắng Xương Giang, TP Bắc Giang, tỉnh Bắc Giang là Di tích Quốc gia đặc biệt. Năm 2020, UBND tỉnh Bắc Giang quyết định công nhận Địa điểm Chiến thắng Xương Giang là điểm du lịch.

Khu di tích Chiến thắng Xương Giang chính là biểu tượng sức mạnh, tinh thần và ý chí quyết thắng của dân tộc Việt Nam, đồng thời nhắc nhở con cháu đời sau khắc ghi công ơn Thái tổ Cao Hoàng đế Lê Lợi cùng các bậc hiền tài, nghĩa sĩ đã chiến đấu anh dũng để bảo vệ giang sơn. Tất cả hạng mục từ ngoài vào trong theo trục dọc đăng đối, cân xứng; bao gồm: Cổng tam quan; nghi môn; tòa tiền tế, tòa thiêu hương, tòa chính cung. Ba tòa đền chính thiết kế theo hình chữ vương, tả vu, hữu vu theo lối chữ nhất. Lầu chuông, lầu trống thể hiện cho hào khí Xương Giang đời đời bất diệt. Tấm bảng tự Đền Xương Giang có lớp nhũ vàng. Nghi môn được xây dựng theo lối tứ trụ kình thiên, uy nghi trầm mặc giữa đất trời được khắc câu đối với dòng chữ quốc ngữ. Công trình nghi môn theo lối bộ chấm hỏa và hai hồ nước hai bên tượng trưng cho chữ thủy. Vì vậy, Đền Xương Giang hội đủ năm hành Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ. Khuôn viên đền Xương Giang còn có nhà trưng bày và biểu diễn nghệ thuật, hòn giả sơn, mương nước cổ.

Đền Xương Giang lưu giữ những di vật quý được đưa về từ Lam Kinh - kinh đô đầu tiên của nhà Lê, đó là 1 viên gạch từ thế kỷ XV, hiện được đặt trong chính điện. Đất long mạch tại đền Lam Kinh được trải dưới nền ngôi đền thiêng. Nước lấy từ giếng ngọc được đổ vào 2 giếng mắt rồng đền Xương Giang và chân hương lấy từ đền Lam Kinh thờ vua Lê Lợi. Những di vật đó như lời chấp thuận của Đức Cao tổ Hoàng đế Lê Lợi cho nhân dân Bắc Giang được thờ phụng ngài.

Lễ hội Xương Giang được tổ chức hàng năm vào dịp đầu xuân (mùng 6 và mùng 7 tháng Giêng âm lịch) để kỷ niệm chiến thắng Chi Lăng - Xương Giang năm 1427. Đây là chiến thắng quan trọng của miền biên ải Đông Bắc, quyết định cho nền độc lập dân tộc vào thế kỷ XV, được sử sách coi là trận quyết chiến chiến lược trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc ta, là một lễ hội phản ánh lịch sử hào hùng chống xâm lăng của dân tộc. Trải qua 595 năm, dư âm của chiến thắng Xương Giang vẫn còn vang dội mỗi mùa xuân về khi TP Bắc Giang tưng bừng mở hội.

Lễ hội Xương Giang được tổ chức với nhiều địa điểm, chính hội là nơi làm lễ khai hội và dâng hương tưởng niệm các anh hùng nghĩa sĩ Lam Sơn ở thành Xương Giang (nay là đền Xương Giang), thuộc khu ngã ba Quán Thành, phường Xương Giang, TP Bắc Giang. Ngoài trung tâm này, không gian văn hoá của lễ hội còn mở rộng tới các xã, phường của TP Bắc Giang. Trước ngày khai hội, tất cả các điểm thờ tự như đình chùa, đền miếu trong vùng đều mở cửa.

Sáng sớm ngày mùng 6 tháng Giêng, các đoàn rước từ các thôn, làng, phường, xã, giương cờ, gióng trống, xe kiệu với áo quần rực rỡ, tề chỉnh từ các ngả đường lần lượt tiến về trung tâm khai hội. Không khí cờ hoa, biểu ngữ, các đoàn quân hành tiến trong tiếng trống, tiếng chiêng, tiếng nhạc vang lừng. Cuộc rước tại lễ hội Xương Giang thật long trọng, uy nghi, đẹp đẽ, mang âm hưởng lịch sử và hào khí ngút trời.

Hằng năm, mỗi khi đến giờ khai hội, đoàn đại biểu Tỉnh uỷ, UBND tỉnh và Thành ủy, UBND TP Bắc Giang cùng các ban, ngành, đoàn thể của tỉnh, thành phố đều đến dự khai hội và làm lễ dâng hương, sau đó tất cả các đoàn rước lần lượt dâng hương tưởng niệm các anh hùng, nghĩa sĩ. Lễ dâng hương được tổ chức ở trung tâm khai hội rất trang trọng, thiêng liêng. Nơi dâng hương tưởng niệm chính là thành Xương Giang năm xưa nay là đền Xương Giang.

Lễ hội Xương Giang là lễ hội có quy mô lớn, khí thế mạnh mẽ, có nhiều địa phương tham gia, hình thức khai hội thay đổi theo từng năm rất phong phú. Trong ngày hội, huyện Chi Lăng, tỉnh Lạng Sơn cũng cử đoàn đại diện tham dự. Huyện Lạng Giang, tỉnh Bắc Giang cũng mở hội Cần Trạm - Phố Cát hưởng ứng. Lễ hội Xương Giang có tính chất liên tỉnh, liên huyện và để lại ấn tượng sâu sắc trong đời sống văn hoá tinh thần của nhân dân các địa phương. Lễ hội Xương Giang vào mùa xuân hằng năm là dịp truyền thống lịch sử hào hùng của cha ông thuở trước được khơi dậy và phát huy tốt đẹp trong lớp lớp con cháu mai sau. Năm nay, để phòng dịch Covid-19, UBND TP Bắc Giang không tổ chức lễ hội Xương Giang. Dù vậy, những ngày qua có khá nhiều du khách đến Khu di tích dâng hương, vãn cảnh và thực hiện nghiêm quy định phòng dịch.

Lượng khách đến lễ hội đầu xuân và tham quan, dâng hương tại đây mỗi năm một nhiều hơn. Khách nước ngoài bình quân hàng năm có khoảng 500 lượt, đến từ các quốc gia như: Mỹ, Anh, Hàn Quốc, Nhật Bản… Từ năm 2018 đến nay ước đạt hơn 120 nghìn lượt khách tham quan, chiêm bái. Nhiều cán bộ cao cấp của Đảng, Nhà nước đã về thăm khu di tích.

Tại đây cũng diễn ra các sự kiện văn hóa nổi bật như: Ngày Thơ Việt Nam năm 2019 thu hút hơn 200 nhà văn, nhà thơ, học giả trong nước và quốc tế tham dự; lễ khai mạc Tuần Văn hóa - Du lịch của tỉnh năm 2020…

Thực hiện chuyển đổi số để kích cầu du lịch, tháng 10/2020, TP Bắc Giang đã hoàn thành công trình “Hướng dẫn tra cứu, tìm hiểu Khu di tích Chiến thắng Xương Giang thông qua mã QR” mã hóa những thông tin cơ bản về đền Xương Giang giúp du khách tiết kiệm thời gian, tiện lợi tra cứu tìm hiểu về khu di tích; góp phần quảng bá hiệu quả hơn về du lịch Bắc Giang. Từ tháng 2/2021, Trung tâm Văn hóa, Thông tin và Thể thao TP đã lập website “denxuonggiang.vn”. Truy cập vào địa chỉ này, du khách có thể dễ dàng tìm kiếm các thông tin về Khu di tích Địa điểm chiến thắng Xương Giang và Lễ hội Xương Giang.

Đến thăm đền Xương Giang, du khách sẽ được hòa mình trong không gian trầm mặc, yên tĩnh, cỏ cây hoa lá xanh tươi; dâng nén nhang thơm tưởng nhớ Cao Tổ Hoàng đế Lê Lợi, hiền tài Nguyễn Trãi và các nghĩa sĩ. Tại nhà trưng bày lưu giữ nhiều hiện vật khảo cổ, tư liệu, hình ảnh lịch sử về văn hóa Bắc Giang thời Trần, Lê; về trận chiến Xương Giang xưa; về thành tích trong kháng chiến và thành tựu KT-XH nổi bật của thành phố thời kỳ đổi mới, phát triển.

Khu di tích lịch sử Chiến thắng Xương Giang giờ đây không những là nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh, nơi lưu giữ nhiều tư liệu lịch sử quý, diễn ra nhiều sự kiện văn hóa của tỉnh và cả nước mà còn là điểm đến thu hút khá đông nhân dân địa phương và du khách thập phương tới chiêm bái, thưởng ngoạn. Đây cũng là nơi để học sinh trên địa bàn thành phố, trong tỉnh Bắc Giang và vùng lân cận đến tham quan, tìm hiểu, trải nghiệm và để giáo dục truyền thống lịch sử cho học sinh. Khu di tích chiến thắng Xương Giang còn là điểm đến du lịch và niềm tự hào của thành phố Bắc Giang anh hùng.