Đình Thổ Hà được xây dựng vào thời Lê, niên hiệu Chính Hòa thứ 6 (1685) có giá trị kiến trúc nghệ thuật nổi tiếng xứ Bắc, được xếp hạng Di tích kiến trúc-nghệ thuật quốc gia từ năm 1964. 

Cửa võng đình Thổ Hà. Ảnh: Quang Ngọc

Với chức năng để ngăn cách không gian tâm linh, đồng thời tạo điểm nhấn trang trọng, linh thiêng ở vị trí trung tâm trước tòa hậu cung, cửa võng đình Thổ Hà được tạo tác trong giai đoạn phát triển rực rỡ của nghệ thuật chạm khắc gỗ thời Lê Trung Hưng với thủ pháp kỹ thuật chạm khắc bong kênh, đây là sự kết hợp của chạm nổi, chạm lộng, chạm thủng, tạo thành nhiều lớp, nhiều không gian ngay trên một khối gỗ.

Toàn bộ cửa võng được sơn son, thếp vàng rực rỡ, chia làm 3 tầng. Tầng thứ nhất cao 0,9m, rộng 4,3m. Phần trên của tầng có hai lớp diềm ngang đặt chồng lên nhau, chạm thủng họa tiết vân mây cách điệu xen kẽ nhau. Tiếp đến phần giữa chia làm 5 khoang, các khoang ngăn cách nhau bởi hàng cột chạm lộng hình rồng cuốn cột. Các khoang tạo thành từng lớp cửa sâu dần vào trong chia làm 3 tầng, lớp, xếp so le, để lộ những hình chạm họa tiết hoa lá cách điệu mềm mại trong bố cục dạ cá.

Tầng thứ hai, nằm ở trung tâm bức cửa võng gồm nhiều đồ án đan xen. Lớp ngoài tạo thành diềm chạm đề tài lưỡng long chầu nhật với mình rồng uốn nhiều khúc, mắt to, miệng ngậm ngọc, tóc nhiều chẽ xoè kiểu nan quạt và lượn sóng. Rồng ẩn hiện trong đám mây, mình uốn lượn vươn lên cùng chầu vào trung tâm khám. Giữa những bức chạm rồng là 4 bức đố chạm nổi đề tài tứ quý (tùng, cúc, trúc, mai) tạo nên một bố cục cân đối, chặt chẽ và nổi bật. 

Qua phong cách chạm khắc có thể thấy, các bức chạm rồng và bức đố đều mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn (thế kỷ XIX) là minh chứng về sự tài ba của các hiệp thợ xưa với những kỹ thuật chạm khắc rất công phu, điêu luyện. Trong quá trình trùng tu, tôn tạo lại đình, họ không những gìn giữ, bảo lưu tốt bức cửa võng mà còn tiếp tục sáng tạo, phát triển thêm những mảng trang trí khác. Điều đặc biệt, những mảng chạm về sau lại rất ăn nhập với những mảng chạm thời kỳ trước với bố cục đăng đối, hài hòa.

Lớp trong cùng tạo thành 3 khám, các lớp diềm đứng chạm thủng hình rồng đang trong tư thế vươn mình chầu vào trung tâm của khám, các lớp diềm ngang ở trên chạm nhiều chủ đề trong bố cục dạ cá như trúc hóa rồng, lưỡng long tranh châu, vân mây và hoa lá cách điệu hết sức công phu, tạo nên một tác phẩm nghệ thuật sống động. Mỗi khám có 12 đầu rồng, tổng cộng 3 khám có 36 đầu rồng, mỗi hình rồng có một dáng vẻ riêng, rất linh hoạt.

Tầng dưới cùng tạo thành diềm của cửa cấm. Trong đó phần diềm trên chạm thủng các hình đao mác tua tủa. Vẫn là những hình ảnh rồng được chạm với tư thế uốn lượn bằng những nét chạm đường khối khỏe mạnh, phần đầu rồng hướng vươn lên chầu vào trung tâm, chân trước rồng đưa ra vuốt râu, các chân khác nghịch nắm các linh thú. 

Hình linh thú thường xuất hiện ở nhiều tư thế, con đang chạy, con nằm, con đứng nhưng đều ngoảnh đầu quay lại nhoẻn miệng cười như đang đùa giỡn… Đáng chú ý, phía dưới diềm bất ngờ xuất hiện hình ảnh khối tượng voi - người. Những hình ảnh kể trên mặc dù xuất hiện rất khiêm tốn trong đề tài chính của cửa võng, song dường như người thợ xưa muốn gửi gắm ý tưởng cách tân táo bạo, đưa hình ảnh của cuộc sống dân dã đời thường vào từng thớ gỗ nơi linh thiêng.

Trong nội dung bia đá "Thủy tạo đình miếu bi" tại đình có niên hiệu Chính Hoà thứ 13 (1692) cho thấy cửa võng được tạo tác vào thời điểm xây dựng đình giai đoạn 1685-1692. Đây thực sự là một tác phẩm điêu khắc gỗ độc đáo với nhiều đồ án trang trí cầu kỳ, phức tạp nhưng vẫn thể hiện được bố cục cân đối hài hòa kết hợp với kỹ thuật chạm khắc tinh mĩ, điêu luyện, nhuần nhuyễn. 

Ngoài những mảng trang trí tinh xảo trên từng thớ gỗ, các nghệ nhân dân gian đã lồng ghép thêm các chi tiết trang trí bằng chất liệu gốm. Thông qua chất liệu, kỹ thuật tạo tác chúng ta có thể thấy, hiện vật này chính là sản phẩm của làng nghề gốm Thổ Hà xưa - một trong những trung tâm gốm sứ nổi tiếng của cả nước với nhiều sản phẩm gốm đa dạng và phong phú. 

Đây là một hình thức trang trí nghệ thuật vô cùng độc đáo, duy nhất chỉ có ở cửa võng đình Thổ Hà hiện nay. Đánh giá về sự kết hợp này, PGS - TS Đặng Văn Bài, Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia nhấn mạnh: "Có thể nói, đây là một hiện vật độc đáo, hiếm có trên vùng đất Bắc Giang cũng như trên cả nước"

Với những giá trị độc đáo, tiêu biểu, tháng 12/2020, cửa võng đình Thổ Hà đã được Thủ tướng Chính phủ quyết định công nhận là Bảo vật quốc gia.

Đỗ Tuấn Khoa

Bảo vật quốc gia - Cửa võng đình Thổ Hà

(BGĐT)- Thủ tướng Chính phủ vừa ban hành Quyết định về việc công nhận Cửa võng đình Thổ Hà, xã Vân Hà (Việt Yên) là bảo vật quốc gia.

Nét xưa làng cổ Thổ Hà

(BGĐT) - Nói đến xứ Kinh Bắc người ta không thể không nhớ đến dòng sông Cầu (sông Như Nguyệt). Dân cư hai bên dòng sông với đặc trưng bởi làn điệu dân ca quan họ say đắm lòng người. Ở phía Bắc sông Cầu cũng là một phần của vùng văn hoá Kinh Bắc có làng cổ Thổ Hà, xã Vân Hà, huyện Việt Yên (Bắc Giang) - một địa chỉ văn hóa, du lịch hấp dẫn. Càng đi sâu tìm hiểu càng thấy thú vị và yêu mảnh đất này. 

Nghề làm bánh đa Thổ Hà

 

Nghề truyền thống Thổ Hà

  

Làng nghề bánh đa nem Thổ Hà

 

Thổ Hà - "cây cầu" nối hiện tại với quá khứ

Nằm bên dòng sông Cầu thơ mộng, làng Thổ Hà (thuộc xã Vân Hà, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang) trải qua bao thăng trầm nhưng vẫn giữ được nét cổ kính, đậm đà bản sắc văn hóa Việt.

Độc đáo hình tiên nữ trên gỗ đình Thổ Hà

(BGĐT) - Đình Thổ Hà, xã Vân Hà (Việt Yên, tỉnh Bắc Giang) là một trong những ngôi đình cổ có giá trị kiến trúc nghệ thuật nổi tiếng ở xứ Bắc. Ngôi đình được xây dựng từ lâu đời và được tu sửa lớn ở thời Lê, niên hiệu Chính Hòa thứ 7 (1686). Một trong những hình tượng đặc sắc nhất ở nghệ thuật kiến trúc đình Thổ Hà là các bức chạm khắc hình tiên nữ.

Một nét Thổ Hà

 

Phơi bánh Thổ Hà

Ảnh chụp tại làng Thổ Hà, xã Vân Hà, huyện Việt Yên (Bắc Giang).

Văn chỉ Thổ Hà - di tích Nho học

(BGĐT)- Trở về các làng cổ ở xứ Bắc, có lẽ ít nơi còn bảo lưu được vốn di sản văn hoá đậm đặc như làng cổ Thổ Hà, xã Vân Hà, huyện Việt Yên (Bắc Giang). Làng quê này không chỉ nổi tiếng bởi truyền thống lịch sử văn hoá mà còn được nhiều người biết tới bởi truyền thống hiếu học từ xa xưa. Văn chỉ Thổ Hà là minh chứng cho truyền thống ấy của làng quê cổ miền Kinh Bắc.