Chúng tôi xuất phát từ khu vực thác Thùm Thùm (Khu Du lịch sinh thái Suối Mỡ, xã Nghĩa Phương). Từ đây, để lên được đỉnh Hồ Bấc (độ cao hơn 600 m so với mực nước biển), có hai con đường, thứ nhất theo đường mòn được hình thành trên đỉnh các ngọn núi; thứ hai là men theo con suối, qua khu rừng già với nhiều dốc đá trơn trượt. Sau khi khảo sát, chúng tôi đã lựa chọn con đường thứ nhất.

Hành trình lên đỉnh Hồ Bấc.

Để chuyến đi hanh thông, trong đoàn có hai người dân bản địa có nhiều kinh nghiệm đi rừng dẫn đường. Vượt qua những con dốc đầu tiên cũng đồng nghĩa với việc chúng tôi đi sâu dần vào những cánh rừng. Đang đi, đột nhiên hai người dẫn đường tạm dừng lại và đưa cho chúng tôi chai nhựa chứa chất lỏng màu nâu đục để bôi vào giày, tất và quần áo. 

Thấy chúng tôi tỏ vẻ ngạc nhiên, một anh dẫn đường giải thích: “Đây là rượu ngâm với thuốc lào để phòng vắt rừng có thể nhảy lên bám chặt vào cơ thể hút máu”. Chưa hết rùng mình khi nghe về loài sinh vật hút máu người này, chúng tôi lại được cảnh báo: “Khi dừng chân, hãy đứng trên những phiến đá cao, không thì lập tức sẽ bị vắt cắn. Do đêm trước trời mưa nên sẽ có nhiều vắt”. 

Nghe theo những lời chỉ dẫn, chúng tôi tiếp tục hành trình, vượt qua rất nhiều dốc cao, dốc dài. Sau hơn hai tiếng đồng hồ, chúng tôi cũng đã đặt chân lên đỉnh núi Hồ Bấc.

Thời Trần (thế kỷ XIII - XIV), ở hầu hết các núi thuộc cánh cung Đông Triều, trong đó Yên Tử là tâm điểm đều có chùa, am, thiền viện. Bên sườn Tây Yên Tử thuộc địa phận tỉnh Bắc Giang ngày nay, nhiều ngôi chùa cũng được xây cất trong giai đoạn này. Theo lời kể của nhiều người dân địa phương, khi xưa chùa Hồ Bấc có kết cấu cột gỗ, mái phủ bạt. 

Tổng thể khu vực khai quật chùa Hồ Bấc.

Trong những ngày lễ tiết, người dân xã Thanh Mai (thuộc TP Chí Linh, tỉnh Hải Dương) và người dân bản địa đều đến chùa Hồ Bấc dâng hương hành lễ. Trải qua thời gian, ngôi chùa xưa không còn. Khoảng 20 năm trước, bà con đã quyên góp tiền của, công sức dựng một ngôi chùa nhỏ đơn sơ để làm nơi thờ tự. 

Năm 1998, Bảo tàng tỉnh đã bước đầu khảo sát di tích này và thu được nhiều tài liệu quan trọng. Năm 2012, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTTDL) cấp phép để Sở VHTTDL Bắc Giang phối hợp với Viện Khảo cổ học tiến hành thăm dò khai quật khảo cổ tại di tích Hồ Bấc. Kết quả cho thấy, chùa Hồ Bấc chỉ còn là một phế tích nhưng những gì còn lại đủ để chứng minh di tích này xưa kia có quy mô rộng lớn với kiến trúc đồ sộ trên tổng thể khoảng 5 nghìn m2.

Nối tiếp những kết quả khảo sát, khai quật từ những giai đoạn trước, năm 2022, được sự nhất trí của cấp trên, Sở VHTTDL Bắc Giang phối hợp với Viện Khảo cổ học tổ chức khai quật tại địa điểm chùa Hồ Bấc. Cùng đứng trong không gian của các hố khai quật có tổng diện tích 200 m2, anh Thân Văn Tiệp, Chủ trì cuộc khai quật nói với chúng tôi: Tổng thể khu vực chùa Hồ Bấc tọa lạc có địa hình hiểm trở, xung quanh có nhiều vực sâu, núi cao bao bọc và hồ nước phía dưới, tạo không gian thoáng đãng. 

Do có độ dốc lớn nên xung quanh được kè các cấp nền đá, tạo ra những bức tường đá kéo dài từ phía Đông sang phía Đông Nam nhằm chống sạt lở. Cụ thể, địa hình bao gồm 4 cấp nền, trong đó cấp nền 3 có diện tích rộng hơn cả, bao bọc xung quanh là lớp đá phiến được kè xếp theo lối ta-luy; các kè đá được xây xếp vuông vức tạo thế vững chắc cho cấp nền trên cùng.

Phát hiện nhiều chân tảng đá tại khu vực khai quật chùa Hồ Bấc.

Được biết, các hố khai quật được mở trên phần lớn diện tích cấp nền trên cùng và khu vực phía Bắc cấp nền ba. Tại cấp nền trên cùng là khu vực dự đoán các kiến trúc chính của chùa. Sau khi làm sạch mặt bằng toàn bộ khu vực khai quật và đào bóc lớp đất mặt dày từ 7 cm - 12cm đã xuất lộ lớp nền trên toàn bộ khu vực. 

Đặc điểm của lớp nền bao gồm hai thành phần chính là đá núi đầm lẫn với đất sét có độ kết dính cao, ngoài ra còn lẫn nhiều mảnh vật liệu kiến trúc gạch, ngói vỡ. Sau khi làm rõ được lớp đầm nền này, đoàn khai quật tiến hành đào cắt tại hai vị trí lớp đầm nền để xác định lớp văn hóa tiếp theo.

Tại hố cắt ở góc Tây Bắc cấp nền ba xuất lộ rất nhiều di vật bao gồm đồ sành, mảnh ngói vỡ lẫn với đất màu xám, toàn bộ di vật này đều có niên đại thời Trần (thế kỷ XIII - XIV). 

Từ kết quả này, các nhà nghiên cứu bước đầu xác định được thời điểm xây dựng và quá trình tồn tại của chùa Hồ Bấc, mang đến những đóng góp mới cho nhận thức về khu vực Tây Yên Tử trong lịch sử; cung cấp những tư liệu chân xác, bù đắp những thiếu hụt về tư liệu, giúp làm rõ hơn những vấn đề liên quan đến chùa Hồ Bấc, nhất là cấu trúc, quy mô... của ngôi chùa này qua các thời kỳ lịch sử.

Căn cứ vào địa tầng và hệ thống di vật thu được tại đợt khai quật này cho thấy chùa Hồ Bấc được xây dựng từ thời Trần (thế kỷ XIII - XIV), trải qua thời gian đến thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII - XVIII) được tiến hành một đợt trùng tu tôn tạo lớn và tiếp tục tồn tại đến thời Nguyễn. 

Kết quả cuộc khai quật cũng cho thấy, do tác động của tự nhiên, cùng những đợt xây dựng, tôn tạo đã làm cho dấu vết kiến trúc thời Trần dần biến mất, do vậy việc xác định quy mô, cấu trúc mặt bằng chùa Hồ Bấc vào thời Trần trở nên khó khăn. 

Từ đó, các nhà khảo cổ nhận định: Sau thời Trần, khu vực chùa Hồ Bấc có thể hoàn toàn bị bỏ hoang và cho đến thời Lê Trung Hưng, tại đây dường như diễn ra một cuộc xây dựng, trùng tu tôn tạo với quy mô lớn. Đây cũng chính là nguyên nhân khiến dấu tích thời Trần ở chùa Hồ Bấc tại cấp nền trên cùng bị phá hủy hoàn toàn. Đến thời Nguyễn, chùa Hồ Bấc vẫn tồn tại với cấu trúc và mặt bằng hình chữ “nhị” như ở thời Lê Trung Hưng.

Từ những cứ liệu lịch sử mang tính chân xác cao, có thể thấy chùa Hồ Bấc có vị trí rất quan trọng trong hệ thống chùa ở khu vực Huyền Đinh - Yên Tử. Đây được coi là điểm trung chuyển của hai tuyến đường hành hương lên đỉnh Yên Tử: Tuyến đường phía Tây đi từ chùa Vĩnh Nghiêm (Yên Dũng) lên và tuyến phía Đông đi từ chùa Thanh Mai (Hải Dương) sang. 

Cả hai tuyến đường này đều gặp nhau ở chùa Hồ Bấc. Điều này cũng cho thấy, trong suốt chiều dài lịch sử, đặc biệt là thời Trần, chùa Hồ Bấc đảm đương vị trí quan trọng trong tổng thể hệ thống các ngôi chùa thời Trần trên dãy Yên Tử. 

Do vậy, việc khai quật, nghiên cứu tổng thể chùa Hồ Bấc đã cung cấp các tư liệu khách quan, toàn diện, làm cơ sở để đánh giá tổng thể về giá trị lịch sử - văn hóa của di tích đặt trong bối cảnh quá trình hình thành và phát triển của hệ thống di tích Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử.

Phí Trường Giang

Ngôi đền bên dãy Huyền Đinh

(BGĐT) - Đền Thần Nông, thuộc thôn Hố Mỵ, xã Cẩm Lý (Lục Nam, Bắc Giang) được xây dựng trên dấu tích cổ thuộc sườn núi trong dãy Huyền Đinh nhìn về phía sông Lục Nam.

Gợi mở nhiều giải pháp phát triển du lịch vùng Tây Yên Tử

(BGĐT) - Sáng 8/9, Liên hiệp Các hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh Bắc Giang chức hội nghị khoa học tư vấn, phản biện “Đề án phục dựng con đường hoằng dương Phật pháp của các Phật tổ Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử, giai đoạn 2022-2030”.

Thả cá thể khỉ đuôi lợn về rừng tự nhiên Tây Yên Tử

(BGĐT) - Hạt Kiểm lâm Tân - Việt - Hòa vừa phối hợp với Ban Quản lý Bảo tồn Tây Yên Tử, UNBD thị Trấn Tây Yên Tử (Sơn Động) thả 1 cá thể khỉ đuôi lợn về môi trường sống rừng tự nhiên thuộc khoảnh 26, tổ dân phố Đồng Thông, thị Trấn Tây Yên Tử.

Bắc Giang đẩy mạnh liên kết phát triển du lịch sườn Tây Yên Tử

(BGĐT) - Nhằm khai thác có hiệu quả tiềm năng du lịch sườn Tây núi Yên Tử, cấp ủy, chính quyền, ngành chức năng các địa phương trong tỉnh Bắc Giang huy động nguồn lực, đẩy mạnh liên kết phát triển du lịch. 

Phê duyệt điều chỉnh Quy hoạch Khu du lịch tâm linh - sinh thái Tây Yên Tử

(BGĐT) - UBND tỉnh Bắc Giang vừa ban hành Quyết định phê duyệt điều chỉnh Quy hoạch chi tiết xây dựng Khu du lịch (KDL) tâm linh - sinh thái Tây Yên Tử, huyện Sơn Động (tỷ lệ 1/500).