(BGĐT) - Từ đỉnh đèo Tà Cang tôi ngược đường Sa Lý, huyện Lục Ngạn (Bắc Giang). Gió núi Vạn Cung từng đợt lùa về mang theo hơi lạnh ngày cuối năm. Lạnh đấy nhưng chẳng thể ngăn được bước chân tôi.
Đến với bạn vùng cao là đến với hương ngàn gió núi và bảng lảng sương chiều ruộng bậc thang. Bạn tôi Lý Đình Nguyên hẹn hò mãi, vì bạn vừa hoàn thành một ngôi nhà để kịp đón mùa xuân mới. Đến với bạn rồi mà tôi như lạc lối. Gặp lại núi rừng với bao đổi thay khiến tôi từ bất ngờ này đến bất ngờ khác. Đâu rồi nhà tường chình lợp ngói âm dương mà khi xưa tôi cùng Nguyên qua đêm trò chuyện. Thay vào đó là những ngôi nhà kiểu mới nép mình dưới ngọn núi 975.
Mừng cho bạn vì cả đời lăn lộn hết bên nước bạn Lào rồi lại về nước suốt 40 năm ròng rã trường đời. Nay tuổi đã lục tuần phải nghĩ nơi khi mình "hạ cánh". Từ núi rừng ra đi lại trở về với núi. Một con cá suối, một cái măng rừng, một bát rượu ngô dù không cao lương mỹ vị nhưng đó là cội nguồn trong veo như suối Ngà đầu nương vẫn chảy.
Tôi quen Lý Đình Nguyên từ khi bạn đang là Bí thư cơ sở Đảng xã Sa Lý. Thế mà đã mấy mươi năm nhớ lần đầu lên Sa Lý trên con đường gập ghềnh gió bụi, làng bản chìm trong ảo mờ sương khói. Chỉ 60 cây số từ trung tâm huyện khi ấy mà sao một cảm giác xa xôi cách biệt. Sau này có thủy điện nhỏ công suất chỉ vài trăm oát từ ngọn suối bên rừng mà đã thấy văn minh. Văn minh vì có ánh điện cùng tivi chỉ là đen trắng vậy mà thanh niên bản kéo sang “dán” mắt vào màn hình tới khuya không dứt. Đôi lúc chúng còn nhún nhẩy theo tiếng nhạc xập xình thấy cũng vui vui.
Cái ngày ấy chưa xa mà giờ thành giai thoại. Từ khi Chính phủ mang điện, đường, trường, trạm về với bản làng, cuộc sống bỗng đổi thay một trời một vực. Đường nhựa quanh co xe máy chạy êm ru. Ngay như ngôi nhà hai tầng của Lý Đình Nguyên suốt ngày hương ngàn gió núi. Công trình vệ sinh khép kín, vòi dẫn nước sạch từ đầu nguồn về tận bếp ăn và công trình phụ. Màn hình tivi tinh thể lỏng 2 chiếc. Chiếc trên nhà, chiếc dưới phòng ăn để cập nhật tin tức bất cứ lúc nào. Bạn thấy hài lòng nhờ trào lưu đổi mới, cứ như trước thì chỉ có nằm mơ.
Tôi cùng Nguyên ngược lên núi Kéo Tắc thuộc địa phận làng Đồn, nơi có bức tường thành theo hướng đông - Tây chừng hai cây số nối hai triền núi mà người dân vẫn gọi thành nhà Mạc. Có lẽ từ một tiền đồn xa xưa cha ông trấn ải nên mới thành tên làng Đồn là vậy. Bên kia là trập trùng xứ Lạng như gieo vào cảm giác xa xăm địa đầu phên dậu. Câu chuyện từ thuở Lý - Trần cha ông giữ đất lại một lần vọng về cùng hoa lá cỏ cây. Dòng suối Cặm từ ngọn 975 mang suy ngẫm mạch nguồn về với Lục Đầu Giang. Ngay từ thế kỷ XI vương triều Lý, đây đã là tuyến phòng thủ từ xa chặn quân phương Bắc.
Chỉ dòng họ Thân thời ấy đã 3 đời phò mã trấn giữ một cõi bờ đất nước. Theo già làng Hoàng Ngưỡng thì những toán quân viễn chinh thất trận thường qua đây vướng phải những hố lầy bãi thụt chúng bèn trút bớt những thứ gì có thể. Nhiều người hôm nay khi cuốc ruộng làm nương vẫn hay nhặt được đạn chì hay mũi tên đồng bấy lâu trong đất. Ba lần giặc Nguyên - Mông xâm lăng Đại Việt nửa cuối thế kỷ XIII thì hai lần vó ngựa quân thù tràn qua đất Ải.
Năm 1985, nhà sử học Trần Quốc Vượng khi thực hiện một công trình nghiên cứu đã đứng chân nơi này thực mục sở thị mỗi hòn đất, mỗi ngọn cỏ cành cây, ông như được chạm vào xa xanh bến bờ lịch sử. Không phải ngẫu nhiên mà năm 1979 lúc chiến sự biên giới phía Bắc xảy ra thì các vị tướng Chu Huy Mân, Đàm Quang Trung, Đàm Ngụy đã tức tốc bay lên thị sát vị trí yếu lược này.
Miên man câu chuyện ngày cuối năm, tôi cùng Nguyên trở lại làng Đồn, một làng người Tày thuộc vùng đặc biệt khó khăn mà trong số 75 gia đình với gần 300 nhân khẩu thì một nửa vẫn diện hộ nghèo. Nông Văn Mừng đã 10 năm giữ cương vị trưởng thôn Đồn cho biết, dân làng Đồn còn nghèo, gió làng Đồn thì lạnh nhưng tình người làng Đồn luôn ấm áp. Tết về vẫn thịt lợn bánh chưng và cây nêu trước cửa. Đã thành quen vài nhà chung nuôi một con lợn từ rau cám vườn nhà đợi Tết xả thịt chia nhau gọi là lợn sạch.
Rượu men lá nấu thủ công đóng từng chai nút lá chuối khô dùng dần. Chỉ phơn phớt hoa đào đã sắc xuân trước mặt. Chỉ phơ phất cây nêu Tết đã trước nhà. Gió vẫn thổi qua triền đất Ải. Gió tiễn mùa đông đón xuân về.
Ngô Minh Bắc