(BGĐT) - Nhận rõ âm mưu của kẻ thù, nhờ một kịch bản khá hoàn hảo cho cuộc "quy hàng", hình ảnh thật của hai nhân vật chính trong cuộc là Lê Hoan và Thân Bá Phức đã "được" khúc xạ một cách khôn lường.
Tổng đốc Lê Hoan (ngoài cùng bên trái) và đoàn tùy tùng. |
Thân Bá Phức - Thủ lĩnh tối cao của phong trào Cần Vương, Yên Thế: Kỳ 1: Bậc sĩ phu lão luyện |
Với âm mưu “Dùng người Việt đánh người Việt” và cho rằng đó là phương thức hiệu quả nhất để triệt tiêu tàn dư Quân thứ Song Yên và mầm mống cuộc đấu tranh vũ trang mới trong Khởi nghĩa Yên Thế, nhà cầm quyền Pháp đề nghị triều đình Huế cử một viên đại quan có kinh nghiệm cai trị và đánh dẹp làm việc này. Nhận được lệnh, Thành Thái đã "triệt chức Tổng đốc Bắc Ninh Vũ Quang Nhạ cho về Nha Kinh lược, lấy lãnh Tuần phủ Hưng Hóa Lê Hoan thay thế.
Ngay tháng 10-1893, Lê Hoan được lệnh đem 200 lính khố xanh, 600 lính cơ phối hợp với đạo quân của Thiếu tá Valance tiến lên Yên Thế nhưng viên Tổng đốc chỉ cho quân càn quét lấy lệ, bí mật nhờ thủ lĩnh Dũng đoàn Phùng Quý Phúc ở Chợ Mới (Bạch Thông, Bắc Kạn) móc nối với Bá Phức tìm cách nghị hòa bởi sau một thời gian, lực lượng của Thiếu tá Valance phải rời Yên Thế để tăng cường cho vùng biên giới. Dưới đây là Biên niên các sự kiện liên quan được căn cứ vào các thư từ trao đổi giữa các bên (những thư từ này lưu tại Nha Văn khố Sài Gòn, sau thuộc Trung tâm Lưu trữ Quốc gia 2, TP Hồ Chí Minh).
Cuối tháng 11-1893.
Phùng Quý Phúc đưa phái viên là Khâu Bảo Kế gặp gỡ Thân Văn Tảo, Hoàng Vân Sơn do Thân Bá Phức cử đến. Tiếp theo, đích thân Thân Bá Phức lên Chợ Mới gặp người của Lê Hoan để thương thuyết, chấp nhận thông qua người vợ của Phùng Quý Phúc cùng một tỳ tướng mang các văn bằng ấn tín về bái nạp cho Lê Hoan ở Yên Thế. (Nguồn: Thư của Thân Bá Phức gửi Lê Hoan ngày 18-11 năm Thành Thái thứ 5 (6-12-1893).
Ngày 12-1-1894.
Phùng Quý Phúc và Thân Bá Phức cùng ký trong thư gửi tới Lê Hoan cho rằng, hiện đang trong thời gian quyết định lời giao ước mà tăng thêm lính tráng vây bủa sẽ chỉ có thêm phần hồ nghi bất lợi. Người quân tử chỉ nói một lời là quyết định. Nước trong đá tự hiện, lâu ngày biết lòng người. Mong được xét kỹ lưỡng giúp đỡ, người trên thi hành bằng chữ tín, kẻ dưới thờ bằng chữ thành. (Nguồn: Thư của Phùng Quý Phúc và Thân Bá Phức gửi Lê Hoan ngày 6-12 năm Thành Thái thứ 5 (12-1-1894).
Ngày 20-1-1894.
Hoàng Hoa Thám gửi thư cho Lê Hoan, nói rằng:
“Tôi mấy năm nay là thuộc hạ của quan Tán tương họ Thân (tên là Phức) xướng nghĩa dấy quân, muốn lấy việc yên dân làm gốc.
Mới đây tôi đang đóng quân tại đồn Tràng Lang (Đại Từ, Thái Nguyên) thì tiếp lệnh của các ngài Thân, Phùng gọi về để thương thảo việc nghị hòa. Sau đó quan Tán tương đã từng đệ thư về tỉnh trình bẩm rõ ràng. Tôi tưởng việc binh hết điều lo ngại. Tháng trước tôi điều động 200 lính và súng đạn trở về địa phận Yên Thế trú đóng im lặng để được từ từ quan sát cuộc hòa đàm chứ không hề dám động binh. Ấy vậy mà không biết mấy ông quan Tây dụng ý làm sao mà cứ thường thường đem quân truy tầm tuần tiễu, tình hình thật là căng thẳng khiếp sợ. Tôi bất đắc dĩ phải đem quân ứng chiến. Hiện nay dân trong 2 hạt Yên Thế và Yên Dũng còn cất giấu súng đạn rất nhiều. Có kẻ mạo danh là súng ống của quân nghĩa, có người lại dùng súng ống để đi cướp bóc. Riêng số súng ống của tôi đang gửi cất tại các xã thôn có tới ba bốn chục cây, khi phái người đi đòi lại cũng có người chưa chịu đem nộp...
Vả chăng quan Tán tương Thân [Bá] Phức như là cha mà chúng tôi như là con. Ý cha như thế nào thì ý con như thế ấy. Việc hòa giải kia đâu dám sai trái.
Hiện chúng tôi đang trú tạm trong sơn phận 3 tổng Yên Thế, Hữu Thượng, Đức Lân, luôn bị quan Tây tuần tiễu. Nếu chúng tôi không đánh lại thì sợ mất quân cơ, mà đánh lại thì sợ sinh chuyện.
Trộm nghĩ rằng: Kiên trì chiến đấu thì dân khổ vì nạn binh đao, chi bằng hướng hóa dùng hòa giải thì mọi người được an cư lạc nghiệp".
Thư đề xuất 5 điều, trong đó đề nghị Lê Hoan chủ động đề ra các điều khoản nghị hòa, chấm dứt tuần tiễu, để nghĩa quân qua lại dễ dàng trên địa bàn Yên Thế và Yên Dũng (Song Yên), thả những người đang bị giam giữ ở đồn Lục Giới, Mục Sơn và nhà lao Bắc Ninh, ủy Thân Văn Tảo chờ lệnh. (Nguồn: Thư của Hoàng Hoa Thám gửi Lê Hoan ngày 14-12 năm Hàm Nghi thứ 9 (20-1-1894).
Ngày 21-1-1894.
Từ năm 1886, nhiều cuộc đề kháng của phong trào Văn Thân lần lượt tan rã và bản thân phong trào Cần Vương Song Yên lâm vào thế đường thoái trào. Trong hoàn cảnh ấy, Thân Bá Phức - Hoàng Hoa Thám cố gượng dậy sau lễ tế cờ ở đình làng Đông (Việt Yên) dù luôn trong tình trạng bị truy lùng săn đuổi khắp vùng Yên Dũng, Yên Thế và khu vực phía nam Thái Nguyên. |
Hoàng Hoa Thám phúc đáp thư của Lê Hoan và Lê Hoan túc trình Hoàng Cao Khải. Thư của Hoàng Hoa Thám có đoạn:
"Ty chức đã tiếp thư Ngài, sau khi đọc xong, hết sức vui mừng thân thiết như gặp mặt bàn bạc. Về cuộc nghị hòa, đã được Ngài xử trí thỏa đáng. Chúng tôi lòng phục và cảm tạ muôn phần.
Trộm nghĩ: Quan văn quan võ đều là kẻ giúp việc triều đình, đâu có điều không hợp ý. Ty chức xin trú quân tại các tổng Yên Thế và Hữu Thượng, giữ yên lặng và chỉnh đốn binh lính, súng đạn, đợi tới xuân năm sau, sẽ tính cuộc nghị hòa".
Tờ tấu trình của Lê Hoan gửi Hoàng Cao Khải có đoạn: "Nếu ta xem xét các lá thư của bọn chúng gửi về trước đây nhiều lần thì nó mang nhiều ý nghĩa khiến chúng ta phải suy nghĩ. Nay tên Phức đã phái người mang súng ống, văn bằng, ấn tín nộp trước để làm tin, tưởng cũng là một hành động thành thực. Chỉ có việc bọn chúng còn xin đợi đến trung tuần mùa xuân năm sau, thời gian là chậm. Mà Phức và Thám là hai lão khấu, lâu năm rất là kiệt hiệt, có hàng trăm mưu ma chước quỷ. Phương chi tình hình giặc khó dò, chưa rõ thật giả. Hãy chờ tới ngày bọn chúng xuất thú ra sao mới khỏi lo ngại". (Nguồn: Thư của Hoàng Hoa Thám gửi Lê Hoan ngày 15-12 năm Hàm Nghi thứ 9 (21-1-1894); Túc trình của Lê Hoan lên Hoàng Cao Khải ngày 15-12 năm Thành Thái thứ 5 (21-1-1894)
Ngày 15-2-1894.
Thân Bá Phức mang 76 thủ hạ, 54 súng tới Cao Thượng "quy hàng". (Nguồn: Histoire militaire de l'Indochine). Tháng 3 và 4-1894, Lê Hoan và Hoàng Hoa Thám tiếp tục thương thảo.
Nhờ một kịch bản khá hoàn hảo được cả hai bên dày công xây dựng cho cuộc "quy hàng" này, hình ảnh thật của hai nhân vật chính trong cuộc là Lê Hoan và Thân Bá Phức đã "được" khúc xạ một cách khôn lường.
Đối với Lê Hoan, sau sự kiện này trở thành một "Việt gian bán nước" thứ thiệt, mấy ai nghĩ rằng ngay lúc ông ta còn đang đương chức Tuần phủ Hưng Hóa đã thông qua vai trò trung gian của viên Cai tổng Trung Hà ngầm báo lịch trình tiến quân của Đại tá Pennequin giúp nghĩa quân Hùng Lĩnh ngày 18-5-1892 chủ động tấn công. Trong trận Niên Kỷ này, nghĩa quân "thu được thắng lợi lớn (bắn chết từ quan tư giặc trở xuống tám tên, lính tập 70 tên, đồ vật khí giới giặc bỏ hết, chạy tán loạn vào rừng, đường trường thu được súng kiểu Tây 15 khẩu), còn bọn giặc ở Thanh Hóa phải rút về tỉnh lỵ để phòng thủ. Lại nữa, chính viên Đại tá bại trận trên, trong báo cáo gửi Tổng chỉ huy quân đội Pháp tố cáo rằng, trong một lá thư gửi cho Đề Kiều, Lê Hoan đã rất nhấn mạnh: "Lúc này chống với quân Pháp phỏng có ích gì, vì họ mạnh hơn. Chúng ta hãy làm như đã từ bỏ sự nghiệp của người nước Nam, mà chỉ thân thiện với người Pháp thôi. Chúng ta phải kiên trì, rồi một ngày kia chúng ta sẽ tập hợp lại chống lại chúng và tống chúng ra biển. Thời cơ lúc này chưa đến. Tốt hơn hết là hãy ru ngủ chúng bằng tình bạn giả vờ của chúng ta".
Vốn là người lúc trai trẻ hăng hái tham gia lực lượng đánh Pháp để bị khép án khá nặng, Lê Hoan đã sớm tìm ra phương thức lâu dài cho việc tống cổ người Pháp ra biển. Căn cứ diễn tiến của thời cuộc và hiểu biết của mình, ông cho rằng trước sau kẻ xâm lược cũng sẽ hoàn thành cuộc bình định ở Bắc Kỳ, khi ấy để cai trị, họ không thể không bắt tay với quan lại bản xứ. Đây là lớp trí thức được đào tạo bài bản, luôn nuôi dưỡng quan niệm nước mất nhưng dân vẫn còn, mà dân còn thì họ nên gánh vác việc nước để giảm thiểu tai ách cho quốc gia.
Trung thành với lý tưởng trên, từ năm 1886 Lê Hoan từ xuất phát điểm của chức Thông phán đã nhanh chóng thăng lên Bố chánh Sơn Tây, Tuần phủ Hưng Hóa kiêm Tiễu phủ sứ Tam Tuyên, Tổng đốc Bắc Ninh. Đây là thời điểm nhiều cuộc đề kháng của phong trào Văn Thân lần lượt tan rã và bản thân phong trào Cần Vương Song Yên lâm vào thế đường cùng bên cạnh những hệ thống phòng ngự kiên cố ở Cao Thượng, Hố Chuối, Khám Nghè bị nhổ bật; Đề Nắm bị sát hại; nhiều thủ lĩnh từng vào sinh ra tử nếu không quy thuận thì cũng rã ngũ. Trong hoàn cảnh ấy, Thân Bá Phức - Hoàng Hoa Thám cố gượng dậy sau lễ tế cờ ở đình làng Đông (Việt Yên) dù luôn trong tình thế bị truy lùng khắp vùng Yên Dũng, Yên Thế và khu vực nam Thái Nguyên.
Mùa đông năm 1893, theo yêu cầu của Pháp, Lê Hoan đem quân trợ chiến cho các cuộc truy kích, săn tìm nghĩa quân Yên Thế. Rất nhanh chóng, viên Tổng đốc Bắc Ninh đã tìm thấy phương thức hữu hiệu ngăn cản mọi hành động quân sự bùng phát trở lại thông qua việc tận dụng những khó khăn của binh lính Pháp tại biên giới Việt - Trung để đưa ra đề xuất nghị hòa với Thân Bá Phức- Hoàng Hoa Thám. Để tạo vỏ bọc cho những động thái của mình, Lê Hoan đã sử dụng triệt để vai trò trung gian của căn cứ Chợ Mới và thủ lĩnh Dũng đoàn Phùng Quý Phúc.
(Còn nữa)
TS Khổng Đức Thiêm